• Opis
    • Informacje praktyczne
    • Atrakcje
    • Pogoda
    • Polecane oferty
    • Więcej

      Przewodnik Północna Albania

      Albania, położona w środku basenu Morza Śródziemnego, przyciąga turystów swoją naturalnością, różnorodnością i kulturą owianą nutką tajemnicy. Odkryjecie tu 362 kilometry pięknego wybrzeża z szerokimi i piaszczystymi plażami. Wybór jednego z kurortów: Durres, Golem, Vlora, Saranda, Ksamil to gwarancja udanego urlopu. Dużym atutem wakacji w Albanii są niskie ceny na miejscu, warto więc skosztować tradycyjnej albańskiej przekąski byrka – rodzaju placka nafaszerowanego mięsem, serem lub szpinakiem, a na deser spróbować ciasta trilece popijanego kawą. Poczas wczasów w Albanii koniecznie odwiedźcie Gjirokastra – to malownicze miasteczko z domami w stylu osmańskim lub Berat – miasto tysiąca okien. Warto zobaczyć też źródło Niebieskie Oko, które oczaruje was krystalicznie czystą wodą i bujną zielenią. Jedno jest pewne, Albania to kraj, który podbija serca podróżników z całego świata! Kierunek ten polecam na wakacje dla osób szukających piaszczystych plaż oraz dla odkrywców i miłośników dziewiczej przyrody.

      Północna Albania - zobacz wszystkie oferty
      Zobacz oferty dla kierunku Północna Albania
      Informacje o Północna Albania
      Stolica Tirana
      Język albański
      Waluta lek albański (ALL) 1 ALL = 100 qindarek
      Dokumenty dowód osobisty / paszport

      Informacje praktyczne

      O kierunku

      Stolica / Język
      Tirana / albański

      Czas lokalny
      Nie ma różnicy w czasie względem Polski (przez cały rok)

      Dokumenty
      dowód osobisty / paszport

      Ogólne wymagania wjazdowe dla obywateli Polski
      Wiza nie jest wymagana. Obywatele polscy mogą przekraczać granicę albańską na podstawie paszportu lub dowodu osobistego. Dokument (paszport lub dowód) musi być ważny co najmniej 3 miesiące przed planowaną datą opuszczenia terytorium Albanii. W Albanii można przebywać do 90 dni (w ciągu 180 dni od daty pierwszego wjazdu).

      Szczepienia
      Brak wymaganych szczepień.

      Napięcie i rodzaj gniazdka
      adapter nie jest wymagany, 220 V; 50 Hz / typ C, typ C-2, typ F

      Pieniądze

      Waluta
      lek albański (ALL) 1 ALL = 100 qindarek

      Napiwki
      W restauracjach i taksówkach przyjęło się zostawiać 10-15% napiwku. Raz na 2 dni warto zostawić również napiwek osobom sprzątającym pokoje w hotelu.

      Obowiązkowy podatek turystyczny

      Nie ma wymaganych opłat za pobyt turystyczny.

      Komunikacja

      Komunikacja / transport publiczny
      Najpopularniejsze środki transportu to autobusy, busy i taksówki.
      Autobusy i busy mają stałe przystanki, ale również zatrzymują się wszędzie tam, gdzie potrzeba. Bilety kupujemy u kierowcy lub biletera w autobusie. Rozkłady jazdy podane na przystankach należy traktować orientacyjnie.

      Wynajem samochodów
      W Albanii można legitymować się polskim lub międzynarodowym prawem jazdy. Obowiązuje ruch prawostronny. Wiele dróg jest w słabym stanie, z dziurami w nawierzchni i innymi uszkodzeniami. Niektóre z nich są jednak modernizowane. Na głównych trasach można spotkać się z koniecznością uiszczenia opłaty za przejazd.
      Podróżując samochodem należy zachować dużą ostrożność. Po ulicach mogą przechadzać się bezpańskie zwierzęta. Nie poleca się również przemieszczania się samochodem po zmroku. Na drogach można wówczas spotkać nieoświetlonych pieszych, rowerzystów i motocyklistów, a także niezabezpieczone przeszkody.

      Informacje

      Ważne lokalne informacje i zwyczaje
      W miejscach turystycznych można porozumiewać się po angielsku i włosku.
      W miejscach takich jak hotele, restauracje, atrakcje turystyczne oraz w niektórych sklepach ceny podane są w lekach i w euro. Można wtedy płacić obiema walutami, jednak korzystniejsze jest płacenie walutą lokalną. Przy płatnościach w euro reszta wydawana jest zazwyczaj w walucie lokalnej.
      Radzimy zabrać ze sobą euro, wymienić je na walutę lokalną i nią płacić podczas pobytu. Warto również wydać całą gotówkę na miejscu, bowiem jest to waluta, którą ciężko wymienić poza granicami Albanii.
      Euro można wymienić w kantorach (jest ich bardzo dużo) lub w bankach. Radzimy wybierać kantory z napisami „no commision” lub „commision free” – wtedy nie zostanie pobrana prowizja za wymianę waluty. Nie radzimy wymieniać waluty na ulicy, u cinkciarzy.
      Płacenie kartą nie jest powszechne. Ta forma płatności jest czasem dostępna w większych supermarketach oraz na stacjach benzynowych. W przypadku sklepów należy wydać równowartość ok. 10 euro by móc zapłacić kartą. Często również pobierana jest prowizja za płatności kartą, dlatego warto mieć przy sobie gotówkę. W miastach i miejscach turystycznych dostępne są bankomaty.
      Mimo, iż denominacja miała miejsce w Albanii kilkadziesiąt lat temu, w dalszym ciągu (szczególnie w małych miejscowościach) zdarza się, że ceny podawane są raz w „starej”, raz w „nowej” walucie. Bochenek chleba może kosztować raz 80 leków, a raz 800 leków. Jeśli wydaje nam się, że cena jest zbyt wygórowana, dopytajmy się czy została podana w „nowych” czy „starych” lekach.
      W całej Albanii (szczególnie na prowincji) mogą zdarzyć się okresowe przerwy w dostawach energii elektrycznej i wody.
      Sieć telefoniczna jest czasem niewydolna, a przeciążenia łączy internetowych występują dość często. Sieć telefonii komórkowej nie obejmuje terenów północnych i górskich.
      W okresie letnim niektóre sklepy mogą być zamykane w godzinach 12.00-16.00 (sjesta).
      Potrząsanie głową na boki rozumiane w Polsce jako „nie”, w Albanii będzie znaczyło „tak”. Natomiast kiwanie głową oznacza dla Albańczyków "nie".

      Aktualne informacje na temat stanu bezpieczeństwa w danym kraju, znajdują się na stronie: https://www.gov.pl/web/dyplomacja/informacje-dla-podrozujacych

      Północna Albania - największe atrakcje

      Dla aktywnych

      Region Północnej Albanii ujmuje przeważnie miłośników wycieczek pieszych i rowerowych, którzy swoje hobby mogą uprawiać w okolicach Jeziora Szkoderskiego. Wystarczy porządny strój turystyczny i dobra kondycja fizyczna. Spacery i przejażdżki po okolicy szczególnie przyjemne są wiosną i jesienią, kiedy najkorzystniej prezentuje się szata roślinna. Poruszać się można wyznaczonymi trasami, starymi szlakami handlowymi i drogami szutrowymi.

      Warto zobaczyć

      Jezioro Koman – w turystycznej pamięci na stałe może zapisać się rejs statkiem przez zalany wodami jeziora zaporowego odcinek doliny rzeki Drin. Wąski szlak rzeczny prowadzi między stokami górskimi kojarzącymi się z norweskimi fiordami oraz przez kilka malowniczych przełęczy i potrafi dostarczyć niemałych wrażeń. Wycieczka trwa przeważnie kilka godzin i prowadzi przez odcięte od świata zakątki oraz dziewicze miejsca, do których ludzie prawie nigdy nie zaglądają.

      Peshkopia – nazwa niewielkiego miasteczka pochodzi od greckiego „episkopi” oznaczającego siedzibę chrześcijańskiego biskupstwa istniejącego w tym miejscu w czasach średniowiecznych. W wieku XI okoliczne ziemie należały do cesarstwa bułgarskiego, z kolei od XVI stulecia podlegały pod panowanie tureckie. Liczne okupacje i XX-wieczne konflikty zbrojne oszczędziły niewielkie centrum ze starobałkańską i turecką zabudową oraz kilka zabytków. Warto przespacerować się starówką, odwiedzić stary meczet i barwny targ, na którym rolnicy sprzedają owoce i warzywa oraz zajrzeć do centrum kulturalnego zmieniającego się wraz z sezonowymi ekspozycjami. We wrześniu odbywa się tam znany w całej Albanii festiwal muzyki ludowej „Oda Dibrane”, a najciekawsze, tradycyjne stroje prezentuje Muzeum Regionalne. Turyści zaglądający do miasta często odwiedzają pobliskie uzdrowisko SPA Llixhat wykorzystujące wody termalne nasycone związkami siarki. Pojawiają się tam również miłośnicy wypraw górskich, szykujący się na zdobycie masywu Korab.

      Park Narodowy Lura – park krajobrazowy obejmuje ponad tysiąc hektarów górskiego terenu, którego najwyżej położony punkt – Korona Lury, znajduje się na wysokości 2112 m n.p.m. Góry zlokalizowane niedaleko miasta Peshkopi poprzecinane są kotlinami, znajdują się tam ukryte w dziczy jeziorka i gęste lasy sosnowe. Piękne widoki, możliwość piknikowania i unikalna roślinność są powodem, dla którego warto spędzić tam przynajmniej jedno popołudnie. Jedną z największych atrakcji parku jest Jezioro Kwiatowe pokryte okresowo białymi i żółtymi liliami wodnymi.

      Theth – u źródła rzeki Shala położona jest wioska będąca doskonałą bazą wypadową do zdobywania niebosiężnych szczytów. Początki miejscowości sięgają 1485 r., kiedy pojawili się pierwsi mieszkańcy uciekający przed islamem. W okresie komunizmu funkcjonował tam ośrodek turystyczny, który jednak popadł w zapomnienie, niemniej warto pojawić się w Theth, by zobaczyć unikalną „wieżę odosobnienia”, malowniczo położony kościółek i drewniany młyn wodny. Mijając tradycyjną zabudowę można wyruszyć na szlaki, dotrzeć do skałek wspinaczkowych oraz zwiedzić kilka wodospadów i jaskiń. Warto jednak pamiętać, że jest to teren trudnodostępny i trzeba posiadać odpowiedni sprzęt turystyczny. Wielu prawdziwych miłośników wysokich gór wybiera się z tego miejsca na szczyt Jezerce (2694 m n.p.m.).

      Góry Północnoalbańskie – mało znane i rzadko odwiedzane góry są fenomenem przyrodniczym na skalę europejską i chociaż nie ma tam rozwiniętej infrastruktury turystycznej, zachęcają do odwiedzin prawdziwych globtroterów i poszukiwaczy przygód. Gdzieniegdzie można znaleźć oznakowane szlaki, jeziora polodowcowe, wysokie kaniony, piękne doliny oraz placówki noclegowe.

      Durres – drugie co do wielkości miasto Albanii, portem i kurortem wypoczynkowym. Jako pierwsi pojawili się tam koloniści z Grecji, którzy ustąpili później miejsca Ilirom, Rzymianom, Bizantyjczykom, a także barbarzyńcom najeżdżającym te ziemie w V w. n.e. Pod panowaniem tureckim nastąpiły zmiany gospodarcze, które znacznie wpłynęły na rozwój wielkiego portu. Większość Albańczyków i turystów przyjeżdża do Durres ze względu na plaże za złocistym piaskiem i ciepłą wodę nadającą się do uprawiania wszelkich sportów wodnych. Z racji tego, że miasto było pod wpływem wielu kultur, budowano tam liczne świątynie, a ślady historycznych pozostałości można obecnie podziwiać w doskonale zaopatrzonym Muzeum Archeologicznym, prezentującym artefakty z okresu greckiego, hellenistycznego i rzymskiego. Za muzeum znajdują się wczesnośredniowieczne mury miejskie prowadzące do największego na Bałkanach amfiteatru pochodzącego z II w. n.e., mogącego przed wiekami pomieścić aż 15 tys. widzów. Spacerując podziemnymi korytarzami budowli kontrastującej z zabudową miejską można wyobrazić sobie, jak przed wiekami wielka arena i rozgorączkowana publiczność oczekiwała na walki gladiatorów. Warto przespacerować się po głównym palcu Durres, ozdobionym ratuszem i teatrem, by dotrzeć później do bizantyjskiego forum, na którym ciągle można wypatrzyć kilka kolumn korynckich oraz do pozostałości rzymskich łaźni z II w. n.e. Zaraz po zajęciu miasta Turcy zbudowali meczet Fatihy, który znajduje się na trasie spacerowej prowadzącej do portu i nadmorskiej promenady. Nad nabrzeżem góruje interesujący zabytek, jakim jest wenecka wieża przypominająca Białą Wieżę z greckich Salonik. Warto wdrapać się na nadmorskie wzgórze w pobliże latarni morskiej, by objąć wzrokiem panoramę całej zatoki, przy której rozłożył się port i nabrzeże z wieloma hotelami. Miejsc noclegowych tam nie brakuje, a kurort uchodzi za najlepszą bazę noclegową Albanii z dzieciątkami hoteli o różnym standardzie, pensjonatów i apartamentów. Na bulwarze wysadzanym palmami wieczorami bywa tłoczno, a turyści imprezujący w nocnych lokalach mają na następny dzień przyjemność odpoczywać i uprawiać sporty wodne na długiej, piaszczystej i dobrze zagospodarowanej plaży. Durres jest generalnie turystycznym liderem Albanii, który być może ustępuje kurortom z przeciwległego, włoskiego wybrzeża czy chorwackim perłom Adriatyku, ale zachęca do odwiedzin bałkańską atmosferą i pobliskimi atrakcjami turystycznymi.

      Zvernec – stara osada rybacka jest doskonałym miejscem wypadowym z Vlory, gdyż potrafi zauroczyć nie tylko wspaniałym położeniem, ale również bogatą historią i zabytkiem, jakim jest prawosławny monastyr Zvernec wybudowany na pobliskiej wysepce połączonej z lądem drewnianą kładką. Świątynia powstała w XIII wieku i dzięki położeniu na trudnodostępnej wyspie przetrwała wojenne zawieruchy w idealnym stanie. Ważnym elementem całego kompleksu zabudowań jest niewielka cerkiew Matki Bożej z częściowo zachowanymi freskami, zbudowana w stylu bizantyjskim. Urocza okolica może także posłużyć jako tło do zdjęć przyrodniczych, a pobliskie ścieżki jako trasy dla bardziej i mniej zaawansowanych rowerzystów.

      Laguna Karavasta – obszar mokradeł o międzynarodowym znaczeniu ekologicznym może być ciekawą opcją na spędzenie popołudnia. Atrakcyjny pod względem przyrodniczym rezerwat położony jest za ujściem do morza rzeki Shkumbin i przyciąga miłośników bujnej roślinności, egzotycznego ptactwa i piaszczystych lagun wtapiających się w lazurowe morze. Wśród mokradeł i terenów nadających się na spacery można przypatrywać się unikalnym gatunkom ptaków. Na lagunie znajduje się wiele półwyspów, płaskich wysepek i dzikich plaż skrywających się na łonie dzikiej przyrody. Jeżeli ktoś będzie miał szczęście, wypatrzy wznoszącego się do lotu pelikana kędzierzawego czy kormorana czarnego.

      Park Archeologiczny Orikum – w pobliżu miejscowości Orikum znajdują się pozostałości starożytnego miasta założonego w VI w. p.n.e. przez kolonistów z greckiej wyspy Eubea. Strategiczne położenie miejsca docenili później Rzymianie, którzy wykorzystywali port w walce przeciwko plemionom iliryjskim i Macedończykom, a także Żydzi sefardyjscy wypędzeni z Hiszpanii oraz Turcy osmańscy zmieniający nazwę osady na Pashaliman. Wśród malowniczych lagun można między innymi natknąć się na dobrze zachowany amfiteatr z I w. p.n.e., rzymskie nabrzeże portowe oraz schody prowadzące do pozostałości antycznych świątyń. Spacer po parku może nie tylko doskonale wypełnić popołudnie, ale także pokazać, jak na przestrzeni wieków kształtowała się historia Albanii.

      Półwysep Karaburun – niezamieszkały, objęty ochroną rezerwatową fragment lądu, wzdłuż którego ciągną się dwa pasma górskie, jest ciekawym celem jednodniowej wycieczki. Oprócz nienaruszonej przez człowieka przyrody można znaleźć tam kamieniste plaże oraz fascynujące i tajemnicze jaskinie wabiące odkrywców od strony nabrzeża – zapewne tam przez laty swoje skarby ukrywał pirat Hadża Aliu z pobliskiego Ulcinj. W wielu miejscach można natrafić na rysunki skalne, z których najstarsze pochodzą z IV w. p.n.e. Na półwysep najlepiej dostać się łodziami wycieczkowymi wypływającymi z Vlory lub wynajętą motorówką z Orikum.

      Kruja – malownicza sceneria góry Kruja zapewnia miastu turystyczne powodzenie. Chociaż pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z XI w., wiadomo, że wcześniej mieszkali tam Ilirowie i Bizantyjczycy, którzy na skalistym wzgórzu wznosili pierwsze warownie. W XV w. wybuchło tam jedno z największych powstań antytureckich, niemniej osmańska dominacja pozostawiła po sobie wpływy islamu, o których między innymi opowiada miejscowe Muzeum Historyczne. O czasach wysokiej rangi politycznej świadczy imponujący zamek Skanderbega będący dla Albańczyków prawdziwą świętością. W tym miejscu albański przywódca walczył z przeważającymi siłami tureckimi i odniósł zwycięstwo, chociaż cały region uległ później naporowi Turków. Spacer po cytadeli może okazać się ciekawym doświadczeniem, chociażby ze względu na historyczną atmosferą i ujmujące widoki na okolicę. Wzrok zatrzymuje się na charakterystycznych, czerwonych dachach uliczek bazarowych pełnych różności, w których warto przepaść na jakiś czas, zaraz po zwiedzeniu twierdzy. Ze wzgórza widać również minaret i meczet zgromadzenia bektaszytów. Spacer brukowanymi uliczkami powinien być zakończony mocną kawą wypitą w tradycyjnej, albańskiej kawiarni.

      Apollonia – jeden z ważniejszych w Albanii kompleksów historyczno-archeologicznych, pochodzący głównie z czasów greckich i rzymskich. Apollonia, założona w VI w. p.n.e., bardzo szybko stała się jednym z najistotniejszych, albańskich miast, o które walczyli Ilirowie, Macedończycy i Rzymianie. Wybudowano tam ważny port handlowy, który jednak stracił na znaczeniu po przesunięciu się koryta rzeki Vjos. Wykopaliska odsłoniły między innymi eleganckie kolumny, fundamenty rozmaitych budynków, amfiteatr i liczne posągi ujmujące kunsztem wykonania. Wśród ruin można spędzić przyjemne popołudnie, tym bardziej że na turystyczne potrzeby wzniesiono w pobliżu kilka restauracji. W sąsiedztwie wykopalisk znajduje się również godny odwiedzenia XVIII-wieczny klasztor zdobiony wybitnymi malowidłami i ikonami.

      .

      Byllis – potężny ośrodek archeologiczny rozkładający się na wzgórzach przy rzece Vjosa. Prowadzone odkrywki dowiodły, że najstarsze mury stały w tym miejscu już w IV w. p.n.e., a do obecnych czasów zachowały się pozostałości iliryjskich domów, rzymskich budynków, teatru i bizantyjskiej bazyliki z mozaikami. Po zwiedzaniu na pyszną kawę zaprasza przytulna kawiarenka z pamiątkami.

      Przełęcz Llogara– miejsce atrakcyjne pod względem turystycznym za sprawą szerokiej doliny rzeki Dukat, oddzielonej od morza dwoma pasmami gór. Wprawne turystycznie oko dostrzeże tam stożek szczytu Athanaz osiągający wysokość 1496 m n.p.m., nagie szczyty gór Cika i wysokie klify opadające stromo ku morzu. Cały teren ma status parku narodowego, niemniej można tam spotkać zajazdy turystyczne i domki kempingowe. Zapierające dech w piersiach panoramy można podziwiać z wielu zakątków, aczkolwiek najpiękniejszy widok rozpościera się z najwyższego szczytu górującego nad całą przełęczą (Ourres – 2013 m n.p.m.). Widać stamtąd stoki gór sięgające plaż Morza Jońskiego, serpentyny pobliskich dróg i pomarszczone morze rozbijające się o skalne nabrzeże. Przy dobrej widoczności sokoli wzrok dostrzeże także wyłaniające się z błękitnej toni wyspy greckie, z największą i słynną Korfu. W trakcie wędrówki można również natrafić na prehistoryczne inskrypcje, po których obejrzeniu warto posilić się solidnym kawałkiem jagnięciny z rusztu.

      Rezerwat Przyrody Kune Vain – po obu stronach rzeki Drin, nieopodal Lezhe, rozciągają się dwie dzikie laguny i dziewiczy las zachęcający do spacerów i obserwacji dzikich zwierząt, w tym unikalnych ptaków takich jak kormorany czy czaple. W pobliżu rezerwatu można znaleźć miejsca noclegowe, sezonowe restauracje oraz mnóstwo ciekawostek nie tylko przyrodniczych, ale również historycznych chociażby w postaci okazałych schronów będących reliktem minionych wojen.

      Elbasan – w środkowej części doliny rzeki Shkumbinu położone jest trzecie co do wielkości miasto Albanii, które chociaż ma typowo przemysłowy charakter, jest ważnym ośrodkiem historycznym i może zainteresować kilkoma miejscami. Pierwsze ślady osadnictwa w tym miejscu wskazują na czasy plemienia Ilirów oraz Rzymian, którzy wznieśli ośrodek o nazwie Scampa będący największym skupiskiem rzymskich wojsk po tej stronie Adriatyku. W V w. n.e. utworzono tam biskupstwo oblegane w kolejnych wiekach przez różnych najeźdźców. Miejscową twierdzę w XV w. rozbudowali Turcy i na 400 lat miasto stało się centrum tureckiej cywilizacji, aczkolwiek w XIX stuleciu zapisało się w historii jako ważny ośrodek albańskiego odrodzenia narodowego. Czasy komunizmu rozwinęły przemysł, który postawił miasto na nogi i poprawił gospodarkę kraju. Dla turystów najważniejsza jest starówka i mury miejskie, w obrębie których leżą: XV-wieczny Meczet Królewski oraz prawosławna cerkiew Matki Bożej z cennymi ikonami. Wystarczy tylko przejść przez Bramę Targową, obok której stoi fontanna, by dotrzeć do najważniejszych miejsc. Wzdłuż murów miejskich i pozostałości starej twierdzy poprowadzona jest zadbana promenada z rzędem stylowych latarni, które wieczorami oświetlają turecką wieżę zegarową. Plątaniną ciasnych uliczek można dotrzeć do malowniczych zaułków rozrzuconych wśród starobałkańskiej zabudowy i do kilku stylowych, osmańskich domów. Na obiad warto zatrzymać się w centralnym punkcie miasta, jakim jest plac z pomnikiem lokalnego artysty Usta Isufa Myzyri. Godne uwagi jest także Muzeum Etnograficzne prezentujące ludowe kolekcje oraz gorące źródła w pobliskim Llixhacie.

      Berat – ze względu na bardzo dobrze zachowaną zabudowę z czasów Imperium Osmańskiego, starówka miasta została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, dzięki czemu zawsze jest skutecznym magnesem przyciągającym turystów. Berat jest jednym z najstarszych i najpiękniejszych miast Albanii, zwanym także „miastem tysiąca okien”, za sprawą ciasnej zabudowy i wielkich okien układających się w piękną mozaikę najlepiej  widoczną ze wzniesień Tomorr. Legendy głoszą, że to właśnie olbrzym o imieniu Tomorr walczył przed wiekami z innym olbrzymem o wdzięki pewnej kobiety i poległ w walce, a piękna niewiasta utonęła we własnych łzach, z których powstała rzeka Osum płynąca przez miasto. Dzieje autentycznego miasta sięgają jednak głębokiej starożytności, gdy w VI w. p.n.e. osiedlili się tam Ilirowie i wieku II przed narodzinami Chrystusa, kiedy Rzymianie rozbudowali osadę Antypatrea. Strategiczne miasto podbijały różne ludy, między innymi Bułgarzy i Serbowie, a także Turcy, pod których panowaniem Berat pozostał aż do odzyskania niepodległości przez Albanię w roku 1912. Obecnie turystyczne oczy cieszą malowniczo położone domki, wyszukana architektura z epoki osmańskiej oraz stara bizantyjska twierdza spoglądająca na miasto z wysoka. Zabudowa składa się z kilku dzielnic położonych na różnych wysokościach, zwieńczonych właśnie twierdzą z fragmentami historycznych budynków pochodzących z różnych okresów. Do samego zamku prowadzą wąskie, brukowane uliczki, a jej obszar ma kształt wydłużonego trójkąta i zajmuje szczytową partię wzniesienia. Warto tam trochę pomyszkować oraz zwiedzić najciemniejsze zakamarki i pozostałości dwóch meczetów. Wewnątrz całej twierdzy znajduje się stara dzielnica i strefa muzealna – Mangalem, pełna zabytkowych domków, „tysiąca okien” błyszczących w słońcu i sklepików z pamiątkami. Wśród najistotniejszych zabytków należy wymienić także miniaturową cerkiew św. Teodora z XVI w., bizantyjską cerkiew św. Trójcy ze średniowiecznymi freskami, prawosławną cerkiew św. Marii Blacherny, a także sułtański meczet zwany „królewskim”, wybudowany w XV stuleciu. Wszystkich świątyń rozsianych po starówce nie sposób zliczyć, aczkolwiek jeżeli ktoś niekoniecznie jest miłośnikiem architektury sakralnej może złapać oddech na zabytkowym, kamiennym moście na rzece Osum czy przespacerować się po chłodnych salach Muzeum Etnograficznego lub Muzeum Historycznego. W zaułkach starego Beratu można spędzić mnóstwo czasu, nie zapominając o wizycie w tradycyjnej, albańskiej restauracji.

      Pogradec – średniej wielkości miasto we wschodniej Albanii jest prężnie rozwijającym się ośrodkiem turystycznym za sprawą Jeziora Ochrydzkiego – dużego akwenu podzielonego na dwie części granicą albańsko-macedońską. Jezioro zasilane podziemnymi strumieniami tworzy w niektórych miejscach interesujące stawy i wiry wodne oraz obfituje w unikalne gatunki ryb. Można tam znaleźć kilka ciekawych kąpielisk, a także hotele, restauracje i ośrodki wypoczynkowe. Przy niewielkim bulwarze Rreshit Collaku znajdują się ławeczki, z których można podziwiać jezioro oraz tawerny serwujące świeżo złowione ryby „koran”. Plaże są tam zadbane, żwirowe i piaszczyste, a najwięcej miejsc noclegowych i barów można znaleźć wzdłuż ulicy Deshmoret e Pojskes.

      Tirana – stolica kraju, która jest nie tylko największym miastem i najważniejszym ośrodkiem kulturalno-przemysłowo-administracyjnym Albanii, ale również ciekawą metropolią z urokiem przypominającym poniekąd międzywojenny styl włoski. Chociaż przedmieścia ciągle nie należą do zadbanych i schludnych, a monumentalne budowle wznoszone przez władze komunistyczne częściowo zdominowały krajobraz miasta, w centrum można dostrzec kilka ciekawych miejsc, godnych turystycznej uwagi. Stolica nie posiada średniowiecznych korzeni, dlatego nie można się nastawiać na zwiedzanie wiekowych zabytków, niemniej początki miasta sięgają roku 1614, w którym turecki namiestnik Sulejman Pasza Bargjini zlecił wybudowanie kilku obiektów użyteczności publicznej i religijnej, takich jak łaźnie, meczety, piekarnie i sklepy. Miasto nie osiągało większego znaczenia gospodarczego aż do roku 1920, kiedy stało się stolicą niepodległej Albanii, zresztą na rzecz nadmorskiego portu Durres narażonego na inwazje militarne ze strony morza. W poszukiwaniu lepszego życia do Tirany zaczęli zjeżdżać mieszkańcy biedniejszych regionów i uchodźcy z Kosowa, co doprowadziło do przeludnienia i szybkiej rozbudowy, której nie przeszkodziła fala gwałtownych demonstracji, zmierzających do obalenia komunizmu w 1991 roku. Intrygująca mieszanka stylów architektonicznych, ciekawe muzea, bogata oferta kulturalna i setki kafejek mogą przypaść do gustu turystom poszukujących bałkańskiego kolorytu. Niemałym przeżyciem może okazać się spacer po chaotycznych ulicach przecinających niewielkie parczki z leniwie przesiadującymi najstarszymi mieszkańcami oraz wędrówka między starymi domami i blokami swobodnie pomalowanymi na różne kolory. Najważniejszym miejscem skupiającym życie turystyczne jest odnowiony i rozległy plac Skanderbega, będący najlepszym punktem do wyprawy w miasto. Ruch na placu i konny pomnik Skanderbega otoczony fontannami najlepiej obserwować z kawiarnianych stolików przy jednej z frontowych pierzei sąsiadujących z gmachem Opery i Narodowego Muzeum Historycznego. Drugim istotnym budynkiem na placu jest meczet Ethem Beja pochodzący z XVIII wieku i uchodzący za jeden z najpiękniejszych w Albanii. Jeżeli jest taka okazja, warto wspiąć się na minaret, by spojrzeć na miasto z nieco wyższej perspektywy i rozkoszować się widokiem na okoliczne góry. Symbolem Tirany widniejącym na wielu pocztówkach jest pobliska XIX-wieczna Wieża Zegarowa, a także zespół gmachów rządowych, symetrycznie rozłożonych na końcu placu. Podczas dalszej wędrówki warto spojrzeć na oryginalny budynek Międzynarodowego Centrum Kultury – budowla przypominająca piramidę została wybudowana z przeznaczeniem na mauzoleum Envera Hodży, ale nie doczekała się szczątków dyktatora i obecnie odbywają się tam imprezy kulturalne i koncerty. Można także podążyć jedną z głównych arterii, ul. Deshmoret e Kombit, w kierunku Uniwersytetu, którego biała fasada widoczna jest z oddali. Po drodze można zajrzeć do Galerii Sztuk Pięknych prezentującej główne dzieła albańskich artystów, zobaczyć oryginalny Most Grabarzy będący przykładem XVIII-wiecznego, osmańskiego budownictwa użytkowego czy zrobić zdjęcie grobowcowi Kapllana Toptani-Pashy – możnowładcy władającego Tiraną na początku XIX stulecia (prawdopodobnie dostojnik został otruty przez córkę w zemście za zabójstwo jej narzeczonego). W stolicy znajduje się kilka meczetów, kościoły katolickie i prawosławne cerkwie, a także Muzeum Archeologiczne i Muzeum Nauk Przyrodniczych. Na krótkim spacerze mija się także Teatr Narodowy stojący w ładnym ogrodzie z fontanną, piękne osmańskie domy mieszczące w swoich wnętrzach rozmaite instytucje i restauracje, wille byłych i obecnych albańskich władców oraz luksusowe hotele goszczące nie tylko znamienitych gości, ale również turystów o zasobniejszych portfelach. Warto także poświęcić więcej czasu na dłuższy spacer, by dotrzeć do Parku Młodzieży wypełniającego się przy dobrej pogodzie dziesiątkami ludzi. Znajdują się tam kompleksy rekreacyjne, amfiteatr, obiekty sportowe oraz sztuczne jezioro. Jeżeli głód zacznie dokuczać warto udać się w okolice placu Pazari i Ri, gdzie zgromadziło się w jednym miejscu najwięcej restauracji albańskich, greckich i włoskich, by z nowymi siłami wyruszyć na zwiedzanie atrakcji położonych poza miastem w postaci Zamku Petrela i Góry Dajti. Jedną z najnowocześniejszych budowli miasta jest budynek Sky Tower z kawiarnią umieszoną na obrotowej platformie, z której jedyny w swoim rodzaju widok uświetnia dobra kawa lub też wyszukany posiłek. Miasto nieustannie zmienia się na lepsze i bardziej przypomina europejskie metropolie, niemniej warto zastanowić się nad tematyczną wycieczką szlakiem socrealistycznych budowli, które tak jak w innych stolicach są sukcesywnie wyburzane, a mogą mimo wszystko przywoływać na myśl dawną estetykę miasta. Wiele gmachów zastąpiono już bulwarami nad płynącą pod nimi rzeką Lane, a niezagospodarowane przestrzenie zajmują coraz to nowocześniejsze hotele i banki. Modną częścią miasta stała się Dzielnica Blloku, która w czasach dyktatury skrywała niedostępne dla zwykłych ludzi rezydencje dygnitarzy, a obecnie przekształciła się w teren pełen kawiarni, sklepów i chętnie odwiedzanych wieczorami pubów. Znalezienie noclegu w Tiranie nie jest trudne, nie brakuje tam hoteli na każdą kieszeń, apartamentów i prywatnych kwater, w których można zjeść tradycyjny, albański posiłek.

      Wycieczki do Czarnogóry:

      Stari Bar – istotne miejsce na mapie turystycznej Czarnogóry ze względu na swoją ciekawą historię i malownicze położenie budzące zachwyt i szacunek. Niedaleko współczesnego Baru wznoszą się ruiny starego miasta położone na szczycie wzgórza Londza, do którego wiedzie spacerowy trakt zahaczający o niewielkie restauracyjki serwujące wyśmienite zakąski oraz kramy z pamiątkami. Wykopaliska potwierdziły, że wzgórze było zamieszkane już w 800 r. p.n.e. przez nie do końca zidentyfikowane plemię iliryjskie. W X w. miejsce nosiło nazwę Antinbaris, gdyż geograficznie leży naprzeciw włoskiego Bari. Chociaż miasto często zmieniało właścicieli w 1878 r. trafiło do Czarnogóry, a do dziś można podziwiać niezwykłe ruiny będące gratką dla niejednego podróżnika. Wrażenie na turystach robi przede wszystkim spacer po wspaniałych ruinach położonych wśród imponujących masywów górskich. W licznych zakątkach i zakamarkach porośniętych roślinnością można sobie wyobrazić, jak wyglądało codzienne życie dawnych mieszkańców Baru. Imponująca jest dobrze zachowana wieża zegarowa pochodząca z czasów tureckich, wspaniała cytadela, resztki katedry św. Jerzego i romańskiej świątyni św. Mikołaja. Niezwykły jest spacer po murach obronnych, z których widać zachowany w idealnym stanie akwedukt z XVII w., ciekawy jest amfiteatr, w którym odbywają się liczne imprezy i przedstawienia, miejsce bowiem w sezonie letnim zamienia się w scenę dla przedstawień i spektakli. Historię Starego Baru można dodatkowo zgłębić w niewielkim muzeum, a także zobaczyć jak wygląda położony niedaleko obronnych murów XVII-wieczny meczet Omerbasica. Turyści o żelaznym zdrowiu i ze wspinaczkowym zamiłowaniem mogą poświęcić cały dzień na zdobycie okolicznej góry Rumija – nagrodą za kilkugodzinną wyprawę jest jedyny w swoim rodzaju widok na Adriatyk, Stary Bar i malowniczą toń Jeziora Szkoderskiego.

      Kotor – każdy turysta wybierający się do Czarnogóry powinien zdawać sobie sprawę z faktu, że nie da się z niej wyjechać, jeżeli nie zobaczyło się najpiękniejszej starówki na wschodnim wybrzeżu Adriatyku, położonej u stóp majestatycznej góry Lovcen. Kotor od wieków kojarzony z Zatoką Kotorską jest miejscem starcia wpływów bizantyjskiego i zachodnioeuropejskiego, co ma odzwierciedlenie w niepowtarzalnej architekturze, kamiennych blokach i wielu odcieniach marmurowych budowli. Turyści bardzo chętnie zagłębiają się w starówce wpisanej na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, godzinami chodzą po labiryncie uliczek, fotografują niezwykłe świątynie i odpoczywają w barwnych restauracjach serwujących najznamienitsze potrawy czarnogórskie. Początki miasta wiążą się z legendą o matce Jazona – zdobywcy Złotego Runa, która wskazała drogę założycielowi Kotoru na wzniesienie blisko morza, gdzie miało znajdować się obfite źródło świeżej wody. Przez pewien okres Kotor był niezależnym miastem-republiką, największy rozwój nastąpił w XII w. za czasów panowania dynastii serbskiej, chociaż ciągle był zagrożony ze strony Turków. W całej swojej historii, mimo iż niejednokrotnie przechodził pod różne władania, nie został zdobyty przy użyciu siły, dlatego miasto zachowane jest w idealnym stanie. Starówkę otaczają majestatyczne mury, do miasta można wejść przez trzy renesansowe bramy i błądzić bezwiednie po wielu zakamarkach. Przed wycieczką lepiej zaopatrzyć się w dobrą mapę i szczegółowy przewodnik. Spacer najlepiej zacząć od głównego placu Trg od Oruzja z zachwycającą wieżą zegarową i licznymi restauracjami z charakterystycznie wygiętymi parasolami. W jego okolicy znajdują się pałace prezentujące różne mieszanki architektoniczne. Warto zajść na plac Trg Ustanka z przepiękną romańską katedrą św. Tryfona wykonaną z kamienia sprowadzonego z chorwackiej wyspy Korcula i spacerować uliczkami w poszukiwaniu licznych cerkwi schowanych wśród uliczek, na których przy okazji można obserwować codzienne życie mieszkańców miasta i z ciekawości zaglądnąć przez niekiedy otwartą bramę na schowane podwórze. W północnej części starówki znajduje się kilka ciekawych cerkwi i wiele zachwycających kamieniczek z malutkimi sklepami oferującymi pamiątki. Zwieńczeniem wędrówki po Kotorze powinna być wyprawa na okoliczną twierdzę św. Ivana, do której prowadzi emocjonująca trasa, a widok na Zatokę Kotorską, który turyści ujrzą po dotarciu na szczyt będzie budził w nich uznanie przez wiele lat.

      Cetynia – dawna stolica Czarnogóry i niezwykłe miasto z wieloma historycznymi tradycjami. Miasto od wieków było czymś więcej niż tylko fortecą, którą nie raz próbowali podbić osmańscy Turcy. Kiedy po kongresie berlińskim w 1878 r. Czarnogóra odzyskała niepodległość Cetynia stała się bardzo ważnym ośrodkiem, chociaż straciła dawne znaczenie w 1946 na rzecz Podgoricy, która została stolicą kraju. Zabytkowe miasto najlepiej zwiedzić pieszo, gdyż wszystkie najważniejsze miejsca znajdują się na starówce. Najważniejszy jest Trg Nikole I, na którym wznosi się dwór króla Mikołaja I Petrovicia-Njegosa z interesującym Muzeum Miejskim. Turyści odpowiednio ubrani mogą zwiedzić historyczne cerkwie i monastyry, liczne kaplice z niezwykłymi malowidłami i grobowce. Imponujące zbiory prezentuje Muzeum Cerkiewne, a ciekawscy turyści mogą powędrować w okolice powodującej dreszcze Tablji – wielkiej baszty, na której przed wiekami wieszano tureckie głowy. Jednym z ważniejszych miejsc jest Orlov Krs – Skała Orłów, na której wierzchołku znajduje się pomnik znanego w Czarnogórze biskupa Daniły. Właśnie z tego miejsca roztacza się ujmująca panorama miasta i okolic. Historię Czarnogóry najlepiej zgłębić w Muzeum Historii Czarnogóry i Muzeum Sztuki z pracami Picassa i Salvadora Dali. Pozostałością po zawiłej historii miasta jest szereg ambasad powstałych na przestrzeni wieków, różniących się architekturą i ozdobnymi detalami.

      Jezioro Szkoderskie – warto wybrać się na krajobrazową przejażdżkę wzdłuż wybrzeży wielkiego jeziora łączącego Czarnogórę z Albanią. Widoki z niezwykłej i malowniczej trasy zapierają dech w piersiach pokazując piękno czarnogórskiego pejzażu. Na jeziorze znajduje się wiele wysepek rozrzuconych po turkusowej wodzie (na niektórych wznoszą się malutkie monastyry, a na jednej z nich dumnie wznosi się wzniesiona przez Turków twierdza Grmozur). Malownicza i niebezpieczna droga wiedzie nad przepaściami i urwiskami mijając ruiny monastyrów i średniowiecznych cerkwi oraz położone na wzgórzach pola tytoniu, figowców i zagajniki kasztanowców. Tafla jeziora ciągnie się po horyzont, trzeba się jednak mieć na baczności, gdyż jedyna dostępna droga jest niezwykle wąska i kręta, a do wymijania się samochodów służą specjalne mijanki. Z okolicznych miejscowości można wypłynąć na pełen przygód rejs po wielkim i zaskakującym akwenie. Najlepsza trasa widokowa prowadzi z Virpazaru do Livari i Ostrosu.

      Pogoda

      Średnia pogoda w ciągu roku

      styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień
      Średnia temperatura w dzień
      Średnia temperatura w nocy
      Średnia temperatura wody
      Godziny słoneczne
      Dni z opadami deszczu
      Wilgotność powietrza
      Pogoda Północna Albania – sprawdź szczegóły

      Informacje konsularne

      Dokumentem uprawniającym do wjazdu i wyjazdu z Albanii jest dowód osobisty lub paszport. Na terenie Albanii bez wizy można przebywać do 90 dni. Od turystów nie wymaga się posiadania powrotnego biletu ani określonej kwoty pieniędzy, nie ma też obowiązku meldunkowego.

      Szczegółowe i aktualne informacje można znaleźć na stronie MSZ: www.msz.gov.pl lub na stronie ambasady polskiej w Tiranie: www.tirana.msz.gov.pl

      .

      Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Republice Albanii
      Albania, Tirana, Rruga e Durresit 123,
      Tel.: +355 4 4510020 Tel. dyżurny: +355 694022011 Faks: +355 4 2233364
      tirana.amb.sekretariat@msz.gov.pl
      www.tirana.msz.gov.pl

      FAQ

      Kiedy najlepiej wybrać się do Północnej Albanii?
      Na dowolny cel podróży do Albanii najlepszymi porami roku są wiosna i jesień, kiedy przyroda jest wyjątkowo piękna i nie dokuczają wysokie temperatury. We wrześniu jest jeszcze wystarczająco ciepło, by pływać w Morzu Jońskim, aczkolwiek lipiec i sierpień są najcieplejszymi miesiącami idealnie nadającymi się na plażowanie (zwiedzanie w tym czasie może być nieco uciążliwe ze względu na temperatury sięgające 40°C, niemniej w okresie letnim pogoda jest prawie pewna). Z racji tego, że Albania jest niewielkim krajem, w każdej chwili można wybrać się na górskie szlaki, a najlepszą porą na wędrówki jest również wiosna i jesień. Panuje tam klimat śródziemnomorski, więc na nizinach nigdy nie robi się zimno, chociaż na obszarach wysokogórskich od listopada do marca może padać śnieg i wiele dróg jest zamkniętych. Albania nie dysponuje zbyt dobrze rozwiniętą infrastrukturą narciarską, przez co nie należy do popularnych kierunków zimowych.
      Jaka waluta obowiązuje w Albanii i jakie są orientacyjne ceny?
      Jednostką monetarną w Albanii jest lek albański (ALL) 1 ALL = 100 qindarek. Albania jest tanim krajem (jedynie Tirana i okolice stolicy mogą być nieco droższe), a ceny są niższe niż w krajach UE. Latem jest nieco drożej niż w pozostałych okresach, szczególnie w głównych miejscowościach turystycznych, ale poza sezonem nad morzem jest pusto i spokojnie, a ceny noclegów i usług znacznie spadają.
      Gdzie i jakie pamiątki kupić w Albanii?
      Za ciekawymi pamiątkami najlepiej rozglądać się w kurortach wypoczynkowych i na starych bazarach. Warto przykładowo przywieźć z wycieczki tradycyjnie tkany kilim, zdobione naczynia czy inne wyroby rękodzielnicze. Pamiątką mogą być także skórzane torby, wyroby z wełny, drobne przedmioty rzeźbione w drewnie czy metalowe dzbanki do parzenia kawy („xhezve”). Z racji tego, że wybrzeże naszpikowane jest bunkrami z czasów komunistycznych, interesującym gadżetem może być popielniczka w kształcie schronu. W niektórych miastach znajdują się tradycyjne warsztaty kapelusznicze, gdzie wytwarza się charakterystyczne filcowe czapki i oryginalne kapcie. Niekwestionowaną pamiątką powinna być butelka rakii czy koniaku.
      Jaki czas obowiązuje w Albanii?
      W Albanii obowiązuje taki sam czas jak w Polsce.
      Jak podróżować po Północnej Albanii?
      Do Albanii można dostać się drogą powietrzną na lotnisko w Rinas, niemniej turyści latają również na pobliską wyspę Korfu i stamtąd przedostają się promami na wybrzeże (do portu w Sarande). Przez cały rok obsługiwana jest również przeprawa promowa między włoskim Bari a Durres. Podstawę komunikacji publicznej stanowią autobusy, minibusy i taksówki, natomiast pociągi są tanie, ale uchodzą za bardzo wolne i zdezelowane. Przed wyborem konkretnej trasy należy sprawdzić czy jest aktualnie obsługiwana. Bez problemu można dostać się do Tirany, niemniej dojazd w poszczególne regiony może być bardzo utrudniony za sprawą nie wszędzie docierającej komunikacji publicznej i złego stanu dróg. Samochód najlepiej wynająć w Tiranie lub na lotnisku, niemniej w trakcie wypadów w najbliższe okolice warto przemyśleć wynajem auta z kierowcą (z reguły są to stare mercedesy, których wszędzie pełno i które dzięki nieśmiertelnemu zawieszeniu najlepiej sprawdzają się na niezbyt dobrych drogach). Ogólnie drogi są w złym stanie i często prowadzą przez górskie przełęcze, więc lepiej przed wyruszeniem gdzieś na własną rękę zorientować się w sytuacji drogowej, tym bardziej że po ulewach przejazd niektórymi odcinkami jest niemożliwy. Nawet w głównych drogach pojawiają się dziury utrudniające szybką jazdę, a w niektórych miejscach zdarzają się szutrowe fragmenty. W trakcie zwiedzania okolic warto wziąć pod uwagę aktualność tamtejszych map i zaopatrzyć się wcześniej w najnowsze mapy dostępne w agencjach turystycznych. Uznawane jest polskie i międzynarodowe prawo jazdy, niemniej obowiązuje „zielona karta”. . Wzdłuż zachodniego skraju regionu ciągnie się arteria komunikacyjna albańskiej magistrali północ-południe, od granicy z Czarnogórą przez Szkodrę do Lezhe. Układ drogowy uzupełniają górskie serpentyny i dosyć niewygodne drogi pomiędzy największymi miastami. Większość dróg prowadząca do górskich miejscowości jest żwirowa i trudnodostępna, więc nadaje się wyłącznie dla samochodów terenowych.
      Jakie są ograniczenia celne w Albanii?
      W Albanii nie ma restrykcji celnych odbiegających od powszechnie przyjętych standardów, co oznacza w praktyce, że rzeczy osobiste i sprzęt na własny użytek nie podlega ograniczeniom celnym. W przypadku towarów można wwozić i wywozić do 200 szt. papierosów, 400 szt. cygaretek, 200 szt. cygar, 1 kg. tytoniu, 10 l spirytusu, 20 l mocniejszego alkoholu, 90 l wina i 110 l piwa.
      Jakie dokumenty są potrzebne w razie konieczności skorzystania ze służby zdrowia w Albanii?
      Podstawowy dostęp do opieki medycznej jest w Albanii bezpłatny, niemniej należy pamiętać, że służba zdrowia nie jest tam w najlepszym stanie. W przypadku poważniejszych sytuacji najlepiej udać się do Tirany, gdzie na dobrym poziomie swoje usługi świadczą prywatne centra medyczne. Przed wyjazdem należy sprawdzić czy posiadane ubezpieczenie NNW i KL (kosztów leczenia) obejmuje Albanię, w innym przypadku należy zakupić odpowiednie świadczenia i polisę w towarzystwie ubezpieczeniowym obejmującym swym zasięgiem ten kraj. Ze względu na inną florę bakteryjną należy starannie wybierać restauracje lub jadać w hotelach, przestrzegać podstawowych zasad higieny oraz zwracać uwagę na warunki w jakich przygotowuje się i przechowuje jedzenie. Turyści powinni pić wyłącznie wodę butelkowaną, gdyż woda z kranu nie jest zdatna do picia. Szczepienia ochronne nie są wymagane, dlatego przed wyjazdem warto sprawdzić czy szczepienia nie są zalecane sezonowo i profilaktycznie zaszczepić się przed wskazanymi chorobami. Poszczególne zalecenia sanitarne pozwalające uniknąć zachorowania na różne choroby dostępne są na stronie internetowej Państwowej Inspekcji Sanitarnej: www.pis.gov.pl

      Zobacz polecane oferty

      • Wyc. Objazdowe
      • Wybrzeże Jońskie
      • Riwiera Albańska
      • Więcej

        Zobacz również inne przewodniki